Heerderbeken

De Noordelijke-, Middelste en Zuidelijke Heerderbeek

Het stelsel van de Heerderbeken bestaat uit drie beken, die tegenwoordig meestal worden aangeduid als de Noordelijke, Middelste en Zuidelijke Heerderbeek. De bovenlopen van deze beken zijn gegraven. Ze komen samen en vormen dan de Heerderbeek (ook wel Molenbeek genoemd) die de grachten van het huis Vosbergen voedt en daarna uitkomt in het Apeldoorns Kanaal.

Deze benamingen zijn niet oorspronkelijk. Ze worden omstreeks 1980 door het  waterschap gebruikt. Voordien werden de beken aangeduid met de naam van de eigenaar. Dus: de beek van Willems, of in het dialect ‘Bosch zien bèke’. De naam Molenbeek is waarschijnlijk ontleend aan de naam van het erf dat stroomopwaarts gelegen is. Maar ook dat erf heet pas Molenbeek sedert 1900.

Aan de beken hebben zeven watermolens gestaan. In 1673 is voor het eerst een molen aangelegd op het water dat nu de Noordelijke Heerder beek genoemd wordt. Twee hiervan, de Grote Papiermolen te Hoorn en de Papiermolen van het huis Vosbergen, stonden aan de Heerderbeek. Al voor 1587 stond aan deze beek een koren- en een oliemolen. Erbij lag de ‘oly moelen wijer’. Op deze plaats is waarschijnlijk rond 1624 de Grote Papiermolen te Hoorn gesticht. Ernaast bouwde de eigenaar van het huis Vosbergen, Jonker Gerrit Krijt, rond 1675 de Papiermolen van het huis Vosbergen. Iets noordelijk van huis Vosbergen loopt ook nog Beek Vosbergen, welke ook uitmondt in de Grift.

De Middelste Heerderbeek is aangelegd door Luyer Daendels, scholtus van Heerde. Deze kreeg in 1669 van de Rekenkamer toestemming om een water uit het Heerder Veen bij de Putjesberg te leiden en daarop zoveel papiermolens te leggen als het verval van het water zou toestaan. Op de door hem gegraven spreng stichtte hij de Veense Papiermolen. Verder stroomafwaarts bevond zich de Papiermolen De Beek, de latere wasserij De Beek. De meeste sprengkoppen van de Middelste en Zuidelijke Heerderbeek liggen ten zuiden van het Heerderstrand in de omgeving van het Bakhuisbos ten westen van de A50. Enkele andere sprengkoppen liggen ten oosten van de A50. Het water van de Middelste Heerderbeek  ligt het laagst van de drie; min of meer in het midden van het smeltwaterdal. Deze loop voert dan ook naast water uit de sprengen nogal wat water uit het graslandgebied af. Dierenspeciaalzaak Volkers, Beeklandseweg, is een oude molenplaats aan de Zuidelijke Heerderbeek: de Korenmolen te Heerde. De plaats waar het waterrad zich bevond, is goed zichtbaar; de waterval is bewaard gebleven. De dierenspeciaalzaak bestaat overigens niet meer. In het pand is nu een 2^e hands snuffel- en meubelwinkel gevestigd. Anno 2015 zijn er acties om de molengoot naast het pand te herstellen en een nieuw rad te plaatsen. Tevens is een waterbelevingsplek is inmiddels aangelegd.

Voor deze waterval bevindt zich een wijerd. Ook de Nieuwe of Kleine Molen op Steensvoort stond op de Zuidelijke Heerderbeek.   Wat meer naar het westen langs de Beeklandseweg ligt nog een wijerd in de Noordelijke Heerderbeek. Hier heeft in het verleden de Grutmolen gestaan. De sprengkoppen van de Noordelijke Heerderbeek bevinden zich aan de oostkant van de Kamperweg. De wijerd aan de Beeklandseweg is niet een oorspronkelijke wijerd. Deze wijerd is in het begin van de vorige eeuw aangelegd om een waterturbine te voeden. Deze turbine zorgde voor elektriciteit en stromend water in de voormalige molenaarswoning.

Dichtbij het Huis Vosbergen is in de Heerderbeek een gemetselde waterval. Het is de molenplaats van de vroegere Grote Papiermolen. Het molenaarshuis bestaat nog onder de naam Klein Vosbergen. Het daarbij gelegen rabattenbos (bos met greppels) was een deel van de wijerd van de molens van Vosbergen. Het Heerderstrand, in de 70’er jaren van de vorige eeuw een zandwinning ten behoeve van de A50, staat geheel los van het sprengenstelsel. Wel is bij de aanleg van het Heerderstrand een kleischot doorgegraven. Dit had een verandering van de grondwaterstand in de directe omgeving tot gevolg. Daardoor viel een deel van de noordelijke sprengen van de Middelste Heerderbeek droog. Een aantal sprengkoppen van de Noordelijke Horsthoekerbeek, die zeer veel water voert, heeft een tijdlang de Zuidelijke Heerderbeek gevoed om de korenmolen aan die laatste beek van extra water te voorzien. De nu droge beekloop is in het bos nog te traceren. De in het bos gelegen sprengen van de Zuidelijke en Middelste Heerderbeek vormen min of meer een geheel en zijn via voetpaden goed toegankelijk. Op de wallen van de laatstgenoemde beek groeit hier en daar het klein wintergroen; een mooi bosplantje dat steeds zeldzamer wordt.

Aan de oostkant van Heerde, niet op één van de beken maar aan een verbinding tussen de Evergunne en de Grote Wetering, heeft de Papiermolen in het Hoornerbroek gestaan.

Tentoonstelling

In Villa Jacoba in Heerde is een Sprengenkamer ingericht met een kleine tentoonstelling over sprengenbeken. Er staat een opengewerkt model van een papiermolen. Verder zijn er foto’s en historische topografische kaarten te zien.

Wendhorstbeek

Zuidelijk van Heerde loopt nog de Wendhorstbeek. Deze begint bij de Steenvoortseweg, westelijk van de A50,  en mondt uiteindelijk in de Grift bij de Bonenburgerlaan.