| Molecatense Beek | Open Fototour | Open in Beken Atlas Veluwe | |
| Spijkerspreng | Open Fototour | Open in Beken Atlas Veluwe |
Algemeen
Waterschap Vallei en Veluwe heeft allerlei maatregelen voorzien en deels uitgevoerd voor de beken en gebieden in haar beheergebied teneinde naast verbetering van de ecologische kwaliteit ook de invloed van zowel droogte als wateroverlast te beperken. Zie voor gedetailleerde gebiedsopgaven het BOP 2022-2027.
Om de waterkwaliteit te laten voldoen aan de Europese Kader Richtlijn Water (KRW) en droogte te bestrijden, moet de snelle afstroom van water worden tegen gegaan, water langer worden vastgehouden in de haarvaten en de uitspoeling van nutriënten naar het oppervlaktewater verminderd worden. Verder moet u denken aan het Water inclusief maken van bestaand stedelijk gebied waar uitbreiding van woningen moet worden gerealiseerd. En ook inzet op waterbewustzijn en waterbeleving. Ook moet de dijkverbetering langs de IJssel en het Apeldoorns kanaal nog worden gerealiseerd
Er is een plan in voorbereiding door Provincie Gelderland in samenwerking met het waterschap om in Natura2000 gebieden maatregelen te nemen ten behoeve van het ecologisch herstel bij de sprengkoppen en een deel van de bovenlopen van de Molecatense beek.
U moet denken aan een optimalisatie van het hydrologisch systeem. De ijsvogel wordt incidenteel in dit gebied waargenomen.
Dit plan is momenteel (2022) in voorbereiding.
Molecatense Beek
Algemeen
De Molecatense Beek is, naast de overkoepelende naam van het cluster Beken bij Molecaten, één van de twee beken van het beekstelsel. Het is een sprengenbeek, bestaande uit drie bovenlopen, drie molenplaatsen, twee (voormalige) wijerds en een stadswater. Het stelsel ligt in Hattem, op de Noordoost-Veluwe.
Onze noordelijkste beek van de Veluwe is van hoge betekenis vanwege de bijzondere historische elementen, het fraaie ensemble met Landgoed Molecaten en de rol van de beek voor Hattem.
Van 1347-1348 dateert zowel de naam Molecaten (‘hoeve bij molen’) voor een locatie iets meer naar het noorden dan het huidige Huis Molecaten, als de vroegste melding van de meest benedenstroomse molen. Wanneer de sprengen zijn gegraven is echter niet duidelijk, in ieder geval vóór eind 17e eeuw.
De naam van de beek geeft de innige verbondenheid met het landgoed weer. Van twee bovenlopen zijn eigen namen bekend, namelijk Trijsspreng voor de meest westelijke sprengenloop en Singelspreng voor de noordelijke sprengenloop.
Beschrijving van het beekstelsel
De beek (Molecatense Beek) verkrijgt haar water uit drie sprengenlopen. Deze liggen aan het noordelijke einde van de Oost-Veluwse stuwwal en het grondwater zit hier diep. De meest westelijke, aan de voet van de Trijs- of Trijselenberg, zijn diep ingegraven, tot meer dan 5 meter. Hier staat een zeer oude beuk, de Mariabeuk. Men vermoedt dat deze boom lang geleden op de Veluwse heide als herkenningspunt voor de sprengen heeft gediend. De sprengenloop voedt de gracht van Huis Molecaten. Het heeft een verhoogd peil, en dient tevens als wijerd voor de molen. De wijerd werd door de vroegere pachter, Johan van der Schuijr, aan de oostzijde van het Huis Molecaten aangelegd als stuwvijver en siergracht. Al het water van de sprengloop is nodig om het water op peil te houden.
De andere twee , nogal verspreid liggende, sprengenlopen liggen in het bos aan de noord- en zuidzijde van het landhuis. Ze leveren het water voor de Molecatense Beek en voeren buiten de gracht om.
De beken bij Molecaten hebben in het verleden vier molens aangedreven, waarvan drie verbonden zijn aan de Molecatense Beek. De vierde stond aan een nu verdwenen beekloop. Eind 16e eeuw stond geheel bovenstrooms één van de eerste Veluwse papiermolens, de Bovenste Papiermolen (ook wel genaamd Bovenste Molen van Molecaten). Even verderop, bij de Herberg Molecaten, bevindt zich de tweede molenplaats met de gerestaureerde korenmolen op de plaats van de vroegere papiermolen. Dit is de Onderste Papiermolen ofwel Middelste Molen van Molecaten. Een eind verder stroomafwaarts vinden we de oudste molen, een korenmolen (passend genaamd Korenmolen, ofwel Onderste Molen van Molecaten). Deze dateert al van voor 1348. Als gevolg van de problematische watervoorziening werden er nooit meer dan deze drie molens opgericht. De Rekenkamer weigerde in 1694 toestemming om nog nieuwe sprengen aan te leggen. Deze problematiek van de watervoorziening is actueler dan ooit.
De wijerd van de korenmolen is goed bekend bij de oudere Hattemers omdat het lange tijd het zwembad van Hattem was. Aan de oostkant stond een bakstenen witgeschilderd gebouwtje, een deel van de voormalige molen. Daarnaast bevond zich de waterval. Het zwembad was een deel van de oorspronkelijk veel grotere wijerd, voordat het in gebruik werd genomen als buitenbad. Anno 2023ligt het er verlaten en grotendeels overwoekerd bij. Het wachten is op een nieuwe invulling voor het gebied in combinatie met het weer beleefbaar maken van de beek en de wijerd.
De benedenloop van de beek heeft een overwegend stedelijk karakter en stroomt langs de bebouwing van Hattem in een strakke loop, is over grote lengtes overkluisd, onderdeel van een parkvijver en gaat vervolgens op in de stadsgracht van Hattem. Het beekachtige karakter zijn we dan geheel kwijt.
Oude lopen/recente wijzigingen
Forse omvorming deden zich voor in de 20e eeuw, zoals de omvorming van de wijerd van de Onderste Molen van Molecaten tot zwembad en de overkluizing en andere stedelijke aanpassingen langs de benedenloop. Langs de boven- en middenloop wijzigde de situatie in die tijd weinig tot niet.
Toegankelijkheid
Landgoed Molecaten is een fraai en uitgestrekt wandelgebied, waardoor het mogelijk is grote delen van de beek te beleven. Vooral de setting rondom Huis Molecaten en de gerenoveerde Middelste Molen van Molecaten zijn de moeite van een bezoek waard. Het klompenpad – het Assenradepad – voert over het landgoed en langs de middenloop van de beek.
Meer info
De eigenaar A.S.R. heeft over Molecaten een eigen website opgesteld met informatie over het landgoed (www.landgoed-molecaten.nl. Hier is ook de ‘Landgoedvisie Molecaten’ te downloaden, een uitgebreid document met veel achtergrondinformatie, beschrijvingen en waarderingen van het landgoed, toekomstscenario’s en inspiratiebeelden voor de toekomst.
Spijkerspreng
Algemeen
De Spijkerspreng is onderdeel van de Molecatense Beek en daarmee één van de twee beken van het cluster Beken bij Molecaten. Het is een sprengenbeek, bestaande uit een enkelvoudige sprengenkop, een beekloop, zonder molenplaatsen of wijerds. Het stelsel ligt in Hattem, op de Noordoost-Veluwe.
De Spijkerspreng is onderdeel van ons noordelijkste beekstelsel en ondanks de geringe omvang van historische en landschappelijke betekening en dat in de fraaie ambiance van Landgoed Molecaten.
De naam van de beek en het er langsgelegen rijksmonument ‘Spijker Watervliet’ zijn nauw aan elkaar verbonden. Het spijker, ook wel ‘t Olde Spiker genoemd, is een klein zeventiende-eeuwse buitenhuis. De naam wijst op de ligging langs water (natte locatie) en naar de opslagplaats voor graan (spijker of spieker). Het spijker dateert van 1640; in 1694 is de spreng gegraven.
Beschrijving van het beekstelsel
De beek (Spijkerspreng) die ontspringt aan de zuidzijde van landgoedkern van Molecaten in de vorm van een enkele sprengenloop. Deze ligt vrij diep ingegraven en omringt door brede beekwallen. Er is weinig vegetatie aanwezig in deze beschaduwde sprengloop en de hoeveelheid water is beperkt. De steile en natte kanten herbergen varens, maar meer waardevol is de locatie van het Spijker Watervliet, waar drassige oeverlengtes voorkomen met (in ieder geval tot voor kort) Paarbladig goudveil, een soort van bronmilieu’s.
Nabij de bovenloop ligt in het bos een oude omwalling. Zulke historische plekken geven gemakkelijk aanleiding tot allerlei verhalen. Het toelichtende bordje geeft aan dat het een schanswerk is uit de 80-jarige oorlog. Mogelijk is de omwalling echter al van vroeg-middeleeuwse oorsprong. ‘Graven’ slaat hier op graafwerk en niet op een begraafplaats. Het gaat hier om een rijksmonument, een vluchtburcht.
De beek werd gegraven om een papiermolen aan te drijven. Merkwaardig genoeg ligt de molenplaats ver van de beekloop verwijderd. Deze Papiermolen van het Spijker is tussen 1751 en 1753 afgebroken. Oorspronkelijk stroomde de beek langs de Veldweg. Later is de loop verlegd en door de zandrug ’s Heeren Bergje gegraven naar de Molecatense beek. Wellicht gebeurde dit in opdracht van de heer van Molecaten ten dienste van zijn korenmolen. Hij was in 1757 eigenaar geworden. De oorspronkelijke loop verlandde, werd dichtgegooid; in ieder geval verdween in loop der tijd zonder veel sporen na te laten.
De doorgraving van de zandrug is een forse ingreep geweest. Op de Veluwe is dit het meest in het oog springende voorbeeld van een rugdoorsnijding. De locatie heeft hoge belevingswaarde. De beekloop is er smal en beschoeid. De oevers en de zandige beekbodem worden intensief belopen…en nodigen uit tot spelen. hetgeen veel gebeurt. Dit verandert na de doorsnijding. De beek stroomt dan door een aangelegde moeraszone, iets verder van het pad af. Dit is een natuurlijk ingerichte strook, voormalig weiland, waar de beek een meanderende baan volgt. Inmiddels is het sterk begroeid geraakt met wilgen en elzen. Wie het gebied van de zandrug vaker bezoek, valt mogelijk de verdiepte geulen aan de overzijde van het pad op. Dit was de vroegere loop (tot in de jaren zestig van de vorige eeuw), waarvan het profiel van de beek en de droge duiker bij de Koeweg nog resteren. De huidige beekloop eindigt nog steeds bij de Koeweg, enige meters verder dan in het verleden, en mondt daar uit in de Molecatense Beek.
Oude lopen/recente wijzigingen
De oude lopen werden in de bovenstaande tekst reeds beschreven. Er zijn recentelijk geen wijzigingen aan de beek uitgevoerd. De plaatsing van een nieuwe houten brug langs de Veldweg ter vervanging van een kunststoffen duiker –een doorn in het oog van menig Hattemer én in ieder geval van de contactpersonen van de Bekenstichting– is meer een herstelwerk dan een wijziging.
Toegankelijkheid
Landgoed Molecaten is een fraai en uitgestrekt wandelgebied, waardoor het mogelijk is grote delen van de beek te beleven, maar verreweg het meeste van de beek te beleven is bij de doorsnijding van de zandrug ‘s Heeren Bergje.
Meer info
Over Landgoed Molecaten is in de Wijerd 2 van juni 2014, jaargang 35 een interview opgenomen met Mevrouw Van Heeckeren van Molecaten.
